Η αναζωογόνηση της κρίσης

Γράφει
ο Μιχάλης Δεμερτζής

Α. Ο φαύλος κύκλος

 Ζούμε σε μία ταραγμένη εποχή διεθνώς. 

Μετά το 2008 φαίνεται οι κρίσεις ανά τον κόσμο να έχουν μία κυκλική πορεία που όσο πάει και μεγεθύνεται, περιλαμβάνοντας όλο και μεγαλύτερα κομμάτια των ανεπτυγμένων κοινωνιών. Εμφανίζεται κάπου μία ανωμαλία, υπάρχουν διεθνείς ανησυχίες και προβληματισμός, κλονίζονται οι αγορές, οι εσωστρεφείς τάσεις στις κοινωνίες ενισχύονται, κατόπιν η ανωμαλία φαίνεται να αφομοιώνεται, μέχρι που

εμφανίζεται κάπου αλλού ή επανέρχεται πιο έντονη. Η αιτία για αυτό είναι μέσα στα ίδια τα συμπτώματα: Οι κοινωνίες γίνονται πιο εσωστρεφείς και ενισχύουν τον φαύλο κύκλο.

Όπου «κοινωνίες», περιλαμβάνονται και οι αγορές βεβαίως: Την περασμένη εβδομάδα η απόδοση του 10ετούς ομολόγου των ΗΠΑ έπεσε κάτω από την απόδοση του 2ετούς και επειδή οι ειδικοί ισχυρίζονται ότι αυτό σημαίνει πως μέσα στα επόμενα δύο χρόνια η αμερικανική οικονομία θα εισέλθει σε ύφεση, ο Dow Jones άρχισε να κλονίζεται λες και ήθελε να επιβεβαιώσει το σενάριο μία ώρα αρχύτερα. Προσθέστε σε αυτό και τον επιταχυντή που λέγεται παγκοσμιοποίηση και η ανησυχία εξαπλώνεται σε χρόνο μηδέν. Οι αναταράξεις μεταδίδονται σαν κολλητική ασθένεια και επειδή σε έναν πλανήτη ζούμε όλοι, αν δεν σβήσουν στην πορεία επανέρχονται σαν υποτροπές.

ΗΠΑ το 2008, Ελλάδα, Πορτογαλία και Ιρλανδία το 2010, Ιταλία το 2013, Κύπρος το 2013, ξανά Ελλάδα το 2015, Βρετανία το 2016, Ισπανία (Καταλανία) το 2017, ξανά Ιταλία το 2018, ξανά Βρετανία το 2019, ίσως ξανά Ιταλία… Όλο αυτό το γαϊτανάκι κάνει το παγκόσμιο σύστημα ρευστό για ανησυχητικά πολύ καιρό. Νομίζαμε ότι η μεγάλη ύφεση που ξεκίνησε από τις ΗΠΑ το 2008 με τα πολλά ξεπεράστηκε, καθώς μετά τα πρώτα χρόνια του σοκ η ανάπτυξη συνεχίστηκε στη Δύση, έστω σε χαμηλές ταχύτητες, αλλά το σπασμωδικό ντόμινο που περιγράψαμε παραπάνω την ξαναφέρνει σιγά σιγά απειλητική πάνω από τις ισχυρές οικονομίες. Και αυτή τη φορά φαίνεται ότι δεν θα έρθει σαν βροχή που θα μουσκέψει κατά τόπους εκείνους που δεν κρατούν ομπρέλα, αλλά απλωμένη σαν κύμα που θα τους επηρεάσει όλους συγχρονισμένα, αφού για πρώτη φορά φαίνεται το πρόβλημα να αγγίζει τους γίγαντες του ανεπτυγμένου κόσμου ταυτόχρονα. Ενώ, λοιπόν, νέα ύφεση πλησιάζει στις ΗΠΑ, το ίδιο προβλέπεται εντός εξαμήνου για την Ιαπωνία, την ώρα που η Γερμανία βλέπει την οικονομία της να συρρικνώνεται (β’ τρίμηνο του ‘19).

Μέχρι και η Κίνα έχει λόγους να ανησυχεί, αλλά αυτή δεν ανήκει στην κατηγορία των πυλώνων του δυτικού κόσμου, γιατί εν προκειμένω μας ενδιαφέρει τι συμβαίνει με τις σταθερές της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Και ακριβώς επειδή εκεί είναι το επίκεντρό μας, η πραγματική ευθύνη δεν βαραίνει απρόσωπους θεσμούς όπως οι αγορές και άυλες έννοιες όπως η παγκοσμιοποίηση. Την ευθύνη την έχει αυτός που αποφασίζει, και στη φιλελεύθερη δημοκρατία αποφασίζουν οι πολίτες.

Για το ξέσπασμα της κρίσης συγκεκριμένα έχουν ευθύνη και οι αγορές, αλλά εδώ δεν μιλάμε για την έκρηξη, μιλάμε για τη φωτιά. Για αυτό, το είπαμε και στην αρχή, το λόγο έχουν οι κοινωνίες. Με άλλα λόγια, ζούμε σε ένα πολύπλοκο σύστημα που μπορούν να πάνε πολλά διαφορετικά πράγματα λάθος και ο μόνος που μπορεί πραγματικά να παρέμβει είναι οι κυβερνήσεις κυρίαρχων κρατών. Και, σε ό,τι αφορά τη δεκαετή βόλτα της παγκόσμιας κρίσης επί δυτικού εδάφους, η εξάπλωσή της σταμάτησε όταν έπεσε πάνω σε συστημικές κυβερνήσεις (Πορτογαλία, Ιρλανδία, Κύπρος) και αναζωογονήθηκε όπου οι πολίτες είδαν την κάλπη σαν ευκαιρία για επανάσταση («ξανά Ελλάδα 2015», «ξανά Βρετανία 2019», «ξανά Ιταλία»), των ΗΠΑ συμπεριλαμβανομένων, όπου ο ηγέτης τους κήρυξε εμπορικό πόλεμο στον υπόλοιπο πλανήτη για να πάρει ξανά η κρίση τα πάνω της και να πιάσει ό,τι δεν έπιασε, Γερμανία και Ιαπωνία.

Β. Περί κινδυνολογίας

Όλα αυτά είτε τα γράφουμε εμείς είτε το Bloomberg, απορρίπτονται συνήθως ως κινδυνολογία... Οι άνθρωποι έχουν πολύ πιο άμεσα προβλήματα και κανένα επιχείρημα για τις Ιαπωνίες και τα χρηματιστήρια δεν θα τους πει τι θα κάνουν ή με τι πρέπει να ανησυχούν όταν την επόμενη μέρα τους περιμένει η καθημερινότητα.

Τα μεγάλα, ωστόσο, δεν παύουν να επηρεάζουν τα μικρά. Κάποιοι κινδυνολόγοι στη διάρκεια της κρίσης, φέρ’ ειπείν, σε πολλά «μικρά» είχαν δίκιο, αλλά είτε άργησαν να επαληθευτούν είτε, ακριβώς επειδή είναι «μικρά», πέρασαν σχετικώς απαρατήρητα, ενώ στα «μεγαλύτερα» τα πράγματα πηγαίνουν πολύ πιο αργά και δεν είναι εύκολα ορατά και επαληθεύσιμα.

Για παράδειγμα, όταν ο Λουκάς Παπαδήμος έλεγε στη Βουλή ότι αν δεν ψηφιστεί το μνημόνιο θα έχουμε capital controls, οι υπόλοιποι λέγαμε «σιγά μην έχουμε και τον κατακλυσμό του Νώε». Τελικά, ψηφίσαμε οι Έλληνες δύο χρόνια αργότερα για να σκίσουμε το μνημόνιο, τα capital controls ήρθαν, μας δυσκόλεψαν, τα συνηθίσαμε, έφυγαν, και η ζωή συνεχίζεται. Κάπου στο ενδιάμεσο υποθηκεύσαμε και την δημόσια περιουσία μας για έναν αιώνα, αλλά, τέλος πάντων, η ζωή συνεχίζεται γιατί κάπως, με κάποιον τρόπο, βάλαμε και λίγο μυαλό στην πορεία, σωστά; Δεν σκίζαμε μνημόνια 4 χρόνια συνεχόμενα…

Στα «μεγαλύτερα», οι τεκτονικές πλάκες της διεθνούς πολιτικής συνεχίζουν να κινούνται και δεν έχουμε δει τα αποτελέσματα από Brexit, Τραμπ κτλ. στην ολότητά τους. Το μόνο σίγουρο είναι πως τέτοιες «φωτισμένες» λαϊκές επιλογές από έθνη-ρυθμιστές του παγκόσμιου συστήματος δεν γίνεται να μην συνοδεύονται κι από ανάλογες συνέπειες, έστω και ετεροχρονισμένα.

Για να είμαστε ξεκάθαροι όμως, δεν λέμε ότι η καταστροφή είναι προ των πυλών, δεν λέμε καν ότι είναι αναπόφευκτη. Υπάρχουν θεσμικές δικλείδες ασφαλείας και στο μέτρο που αντέχουν, υπάρχουν και περιθώρια. Πολλά από αυτά, λ.χ., που ακούγονται ότι θα πάθει το Ηνωμένο Βασίλειο μετά από το Brexit είναι μάλλον υπερβολικά (αν και η υπερβολή κάπως μετριάζεται αν σκεφτούμε ότι τώρα έχει Μπόρις Τζόνσον). Το Ηνωμένο Βασίλειο είναι η πέμπτη οικονομία στον κόσμο και όσο κι αν πονέσει, η λογική λέει ότι εντός του ορατού μέλλοντος θα αναρρώσει εν κοινωνική ειρήνη (εδώ αναρρώνει εν κοινωνική ειρήνη η Ελλάδα).

Το Ηνωμένο Βασίλειο ή οι ΗΠΑ δεν είναι όλος ο κόσμος όμως. Δεν είναι καν όλος ο δυτικός κόσμος. Η αλυσίδα όλων αυτών των «ατυχών» γεγονότων, από οικονομία σε οικονομία, κάπου πάει – θα περάσει από Γερμανία, θα κάνει ξανά μία βόλτα από ΗΠΑ, ίσως επισκεφθεί και την Ιταλία μετά τις εκλογές εκεί – και στο δρόμο της επηρεάζει ανθρώπους εντός και εκτός Δύσης με διάφορους τρόπους, πολλές φορές απρόβλεπτους και αυτοί οι άνθρωποι με τη σειρά τους μπορεί να αντιδράσουν επίσης απρόβλεπτα είτε εντός είτε εκτός κάλπης, ενισχύοντας πάλι την κρίση κ.ο.κ.

Κάποιος μπορεί να πει ότι είμαστε πολύ απαισιόδοξοι και ότι δεν συνδέονται όλα σε μία αλυσίδα που αν δεν την σταματήσουμε θα οδηγήσει σε μία κάποιου είδους καταστροφή ή να πει ότι η πραγματική απειλή για την ανθρωπότητα δεν είναι ο αντισυστημισμός των δυτικών πολιτών αλλά η «συστημικότατη» κλιματική αλλαγή. Για το τελευταίο, να πούμε πως η κλιματική αλλαγή είναι παγκόσμιο πρόβλημα για αυτό και μπορεί να αντιμετωπιστεί μόνο με διεθνή σύμπνοια, όχι με εθνικιστές και ρατσιστές ηγέτες. Για το πρώτο, δε, η απάντηση βρίσκεται στο νησί του Πάσχα:

«Το πρώτο που είπαν οι εξερευνητές όταν επισκέφτηκαν το νησί του Πάσχα ήταν, “τι στην ευχή είχαν στο μυαλό τους όταν έκοβαν το τελευταίο δέντρο;” Η επιστημονική έρευνα επιβεβαίωσε ότι ήταν μια πράξη απελπισίας που έκλεισε μία σειρά από πολλές προηγούμενες λανθασμένες ενέργειες. Επίσης, [η κοινωνική καταστροφή] σπάνια διαγιγνώσκεται εγκαίρως, αφού η πορεία προς το γκρεμό είναι μακρά και τα λάθη φαινομενικά ασύνδετα. Ολόκληροι πόλεμοι θα είχαν αποφευχθεί αν μπορούσαμε να δούμε εκ των προτέρων τη μεγάλη εικόνα. Έτσι γίνεται. Σε βάθος χρόνου, μικρότερες λάθος αποφάσεις, οδηγώντας συνήθως η μία στην άλλη, καταλήγουν στον όλεθρο.» (GR POST, 17/11/2016, «Το επόμενο βήμα προς την άβυσσο»)

Τώρα, σε ποιον ακριβώς όλεθρο καταλήγει η αλυσίδα της κρίσης; Τον κινδυνολόγο είπαμε να κάνουμε, όχι τον προφήτη…